Alfred Bernhard Nobel, 21 Ekim 1833’te İsveç’in başkenti Stockholm’de doğdu. Babası Immanuel Nobel, mühendis ve mucit; annesi Andriette Ahlsell Nobel ise başarılı bir iş kadınıydı. Aile, Alfred Nobel’in doğumundan kısa bir süre sonra mali sıkıntılarla karşılaştı ve bu nedenle babası iş aramak için Rusya’ya gitmek zorunda kaldı. 1842’de aile, St. Petersburg’a taşındı ve burada Immanuel Nobel, deniz mayınları ve diğer askeri mühimmat projeleri üzerinde çalışarak başarılı oldu.
Alfred Nobel, evde özel öğretmenlerden ders alarak iyi bir eğitim aldı. Kimya, fizik ve diller gibi çeşitli konularda yetenekliydi. İngilizce, Fransızca, Almanca ve Rusça dahil olmak üzere birkaç dili akıcı bir şekilde konuşabiliyordu. Nobel, genç yaşta kimyaya ilgi duydu ve babasının işlerinde çalışarak patlayıcılar ve mühimmat konularında deneyim kazandı. 1860’ların başında, nitrogliserin üzerinde çalışmaya başladı. Nitrogliserin, son derece güçlü ama bir o kadar da tehlikeli bir patlayıcıydı. Nobel’in kardeşi Emil, 1864 yılında nitrogliserin patlaması sonucu hayatını kaybetti, bu olay Nobel’i daha güvenli bir patlayıcı formu geliştirmeye teşvik etti. 1867’de Alfred Nobel, nitrogliserini kieselegur (diyatomlu toprak) ile karıştırarak daha güvenli ve kullanılabilir bir patlayıcı olan dinamiti icat etti. Bu buluş, inşaat ve madencilik endüstrilerinde devrim yarattı. Nobel, dinamiti icat ettikten sonra, patlayıcı maddelerle ilgili 350’den fazla patent aldı ve dünya çapında birçok fabrika ve laboratuvar kurdu.
Alfred Nobel, yaşamı boyunca evlenmedi ve çocuğu olmadı. İsveç, Fransa, Almanya ve İtalya’da çeşitli evlerde yaşadı. Kendi özel laboratuvarında araştırmalarına devam etti ve yazarlık, şiir ve felsefe gibi entelektüel uğraşlarla ilgilendi.
1888 yılında, Alfred Nobel’in kardeşi Ludvig Nobel vefat etti. Fransız gazeteleri, Alfred Nobel’in öldüğünü zannederek “Ölüm Taciri Öldü” başlıklı bir ölüm ilanı yayımladı. Nobel, ölümünden sonra nasıl hatırlanacağını düşünmeye başladı ve mirasını insanlık yararına bir şeyler yapmak için kullanmaya karar verdi. 27 Kasım 1895’te Alfred Nobel, Paris’teki İsveç-Norveç Kulübü’nde vasiyetini yazdı. Vasiyetinde servetinin büyük bir kısmının Nobel Ödülleri’ni finanse etmek için kullanılmasını istedi. Bu ödüller, fizik, kimya, tıp veya fizyoloji, edebiyat ve barış alanlarında insanlığa en büyük faydayı sağlayan kişilere verilecekti. 1968’de İsveç Merkez Bankası, Alfred Nobel’in anısına Ekonomi dalında bir ödül tesis etti.
Alfred Nobel, 10 Aralık 1896’da İtalya’nın San Remo kentinde kalp krizinden öldü. Nobel Ödülleri’nin ilk dağıtımı, ölümünden beş yıl sonra, 1901 yılında gerçekleştirildi.
Nobel Ödülleri’nin Kökeni
- Alfred Nobel’in Vasiyeti: Alfred Nobel, 1895 yılında Paris’te İsveç-Norveç Kulübü’nde vasiyetini yazmıştır. Bu vasiyette servetinin büyük bir kısmının “insanlığa en büyük faydayı sağlayan” kişilere ödül olarak verilmesini istemiştir. Nobel’in vasiyetinde beş ayrı kategoride ödül verilmesi gerektiği belirtilmiştir: Fizik, Kimya, Tıp veya Fizyoloji, Edebiyat ve Barış. 1968 yılında ise İsveç Merkez Bankası, Alfred Nobel’in anısına Ekonomi dalında bir ödül tesis etmiş ve bu ödül de Nobel Ödülleri arasında sayılmaya başlanmıştır.
- Nobel Vakfı: Nobel’in vasiyeti üzerine Nobel Vakfı kurulmuş ve ödüllerin verilmesi, fonların yönetimi ve ödül sürecinin düzenlenmesi gibi görevler üstlenilmiştir. Nobel Vakfı, ödüllerin tarafsız ve şeffaf bir şekilde verilmesini sağlamak amacıyla kurulmuştur.
Nobel Ödülleri’nin Kategorileri ve Seçim Süreci
- Fizik: Nobel Fizik Ödülü, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından verilmektedir.
- Kimya: Nobel Kimya Ödülü de İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından verilmektedir.
- Tıp veya Fizyoloji: Nobel Tıp veya Fizyoloji Ödülü, Karolinska Enstitüsü tarafından verilmektedir.
- Edebiyat: Nobel Edebiyat Ödülü, İsveç Akademisi tarafından verilmektedir.
- Barış: Nobel Barış Ödülü, Norveç Nobel Komitesi tarafından verilmektedir.
- Ekonomi: İsveç Merkez Bankası’nın Alfred Nobel’in anısına verdiği Ekonomi Ödülü, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından verilmektedir.
Her yıl, ilgili alanlardaki akademik ve bilimsel kuruluşlar, üniversiteler, önceki Nobel ödüllü kişiler ve diğer yetkili kuruluşlar tarafından aday gösterilir. Aday gösterme süreci tamamlandıktan sonra, ilgili komiteler adayları değerlendirir ve ödül sahiplerini belirler. Ödüller, Alfred Nobel’in ölüm yıl dönümü olan 10 Aralık’ta düzenlenen bir törenle sahiplerine verilir.
Nobel Ödülleri’nin Etkisi ve Önemi
Nobel Ödülleri, bilimsel, edebi ve barış çalışmaları alanında mükemmelliği ödüllendirerek dünya çapında büyük bir prestije sahiptir. Bu ödüller, insanlığa önemli katkılar sağlayan bireyleri ve kuruluşları tanımakta ve teşvik etmektedir. Nobel Ödülleri, araştırma, yenilik ve barış çalışmaları için önemli bir motivasyon kaynağı olarak kabul edilmektedir.
Nobel Ödülleri, prestijlerinin yanı sıra kazananlara önemli bir maddi ödül de sunar. Ödül miktarı her yıl değişiklik gösterebilir ve Nobel Vakfı’nın yatırım getirilerine bağlı olarak belirlenir. 2023 yılı itibarıyla, her Nobel Ödülü için verilen maddi ödül miktarı yaklaşık 10 milyon İsveç Kronu (SEK) civarındadır. Bu miktar, kabaca 1 milyon Amerikan Doları’na eşdeğerdir.
Ödül miktarı, Nobel Komiteleri tarafından belirlenen kazanan kişi veya kurumlar arasında eşit olarak paylaştırılır. Eğer bir kategoride birden fazla kazanan varsa, ödül miktarı kazananlar arasında bölüştürülür. Örneğin, Nobel Barış Ödülü iki veya daha fazla kişi veya kuruluş arasında paylaştırılabilir.
Nobel ödülünü kazananlar, ödül parasını diledikleri gibi kullanma hakkına sahiptirler. Bazı ödül sahipleri, araştırmalarını finanse etmek, eğitim programlarına destek vermek veya hayır işlerinde kullanmak üzere ödül parasını kullanmaktadır. Diğerleri ise kişisel ihtiyaçları için ödül parasını kullanabilir.
Nobel Ödülleri sadece maddi ödülle sınırlı değildir. Her kazanan, ödül töreninde ayrıca:
- Bir Madalya: Nobel madalyası, altın kaplama ve ödül kategorisine göre özel tasarıma sahiptir.
- Bir Diplom: Nobel diploması, kazananın ismini ve katkılarını belirten sanatsal bir belge.
- Bir Sertifika: Ödülü ve kazananın başarılarını tanımlayan resmi bir belge.
Nobel Ödülleri, maddi ödülün yanı sıra, kazananların kariyerlerine ve itibarlarına büyük bir katkı sağlar. Ödüller, dünya genelinde tanınma ve saygı kazandırmanın yanı sıra, bilimsel ve akademik alanlarda yeni fırsatlar yaratır.
Nobel Ödülleri Para Miktarları ve Değişimi
1901 yılından itibaren Nobel Ödülleri’nin para ödülleri şu şekilde değişmiştir:
- 1901-1946: Başlangıçta ödül miktarları yaklaşık 150.782 SEK (İsveç Kronu) idi. 1901 yılında bu yaklaşık 40.000 ABD doları değerindeydi.
- 1946-1980: Ödül miktarları 200.000 ile 400.000 SEK arasında değişmiştir.
- 1981-2000: Ödül miktarları 1 milyon SEK’den 9 milyon SEK’e kadar artmıştır.
- 2001-2023: Ödül miktarları 10 milyon SEK civarındadır.
Nobel Ödülleri’nin toplamda ne kadar para ödülü dağıttığını hesaplamak için yıllık ödül miktarlarını ve toplam ödül sayısını göz önünde bulundurabiliriz. 2023 yılı itibarıyla yaklaşık 621 ödül verilmiştir. Kaba bir hesaplama yapmak için, ortalama ödül miktarını belirleyerek toplam ödülü bulabiliriz. 1901’den 2023’e kadar ortalama ödül miktarını 4 milyon SEK olarak varsayarsak yaklaşık 248.4 milyon ABD doları tutarında para ödülü dağıtılmıştır.
Toplam Ödül Sayıları
1901 yılından beri Nobel Ödülleri her yıl dağıtılmaktadır ve bu süre zarfında binlerce kişi ve kurum bu prestijli ödülle onurlandırılmıştır. 2023 yılı itibarıyla dağıtılan toplam Nobel Ödülü sayısı şu şekildedir:
- Fizik: 117 ödül
- Kimya: 115 ödül
- Tıp veya Fizyoloji: 114 ödül
- Edebiyat: 116 ödül
- Barış: 104 ödül
- Ekonomi: 55 ödül (1969’dan itibaren)
En Çok Nobel Ödülü Kazanan Ülkeler
1. Amerika Birleşik Devletleri: ABD, Nobel Ödülleri’nde en çok ödül kazanan ülkedir. ABD, bilim ve teknoloji alanlarında lider konumda olduğu için birçok Nobel Ödülü kazanmıştır. 2023 itibarıyla ABD, toplamda 400’den fazla Nobel Ödülü kazanmıştır.
2. Birleşik Krallık: Birleşik Krallık, Nobel Ödülleri’nde önemli bir yere sahiptir ve toplamda 130’dan fazla ödül kazanmıştır. İngiltere, bilim, edebiyat ve barış alanlarında güçlü bir geçmişe sahiptir.
3. Almanya: Almanya, özellikle fizik, kimya ve tıp alanlarında birçok Nobel Ödülü kazanmıştır. 2023 itibarıyla Almanya, toplamda 110’dan fazla Nobel Ödülü kazanmıştır.
4. Fransa: Fransa, Nobel Ödülleri’nde toplamda 70’ten fazla ödül kazanmıştır. Fransa, özellikle edebiyat ve bilim alanlarında tanınmış Nobel Ödülleri kazananlarına sahiptir.
5. İsveç: İsveç, Nobel Ödülleri’nin kurucusu Alfred Nobel’in anavatanıdır ve bu nedenle Nobel Ödülleri’nde önemli bir yere sahiptir. İsveç, toplamda 30’dan fazla Nobel Ödülü kazanmıştır.
6. Rusya/Sovyetler Birliği: Rusya ve Sovyetler Birliği, Nobel Ödülleri’nde toplamda 20’den fazla ödül kazanmıştır. Bu ödüller, genellikle fizik ve edebiyat alanlarında verilmiştir.
Ödül Kategorileri ve Dağılımı
- Fizik: ABD, Birleşik Krallık, Almanya ve Japonya önde gelen ülkeler arasındadır.
- Kimya: ABD, Almanya ve Birleşik Krallık öne çıkar.
- Tıp: ABD, Birleşik Krallık ve Almanya bu alanda en çok ödül kazanan ülkeler arasındadır.
- Edebiyat: Fransa, ABD, Birleşik Krallık ve Almanya önde gelen ülkeler arasındadır.
- Barış: ABD, Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası kuruluşlar bu kategoride birçok ödül kazanmıştır.
- Ekonomi: ABD, Birleşik Krallık ve diğer Avrupa ülkeleri bu alanda önde gelenlerdir.
En çok eleştirilen Nobel ödülleri
Bazı Nobel Ödülü kazananları ödüllerini aldıkları için eleştirilmiştir. Eleştiriler genellikle ödülün verildiği kişinin geçmişi, eylemleri veya çalışmalarının ahlaki ve etik boyutlarıyla ilgili olmuştur. İşte Nobel Ödülü aldığı için eleştirilen bazı önemli örnekler:
1. Henry Kissinger (1973): Henry Kissinger, Vietnam Savaşı’nın sona erdirilmesi için yapılan Paris Barış Anlaşmaları’ndaki rolü nedeniyle Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak, Kissinger’ın Vietnam Savaşı’ndaki rolü ve ABD’nin Kamboçya’daki bombalama kampanyaları nedeniyle eleştirilmiştir. Aynı yıl ödülü kazanan Lê Đức Thọ, Vietnam’daki durumun hâlâ barış içinde olmadığını belirterek ödülü reddetmiştir.
2. Yaser Arafat, Şimon Peres ve İzak Rabin (1994): Üç lider, İsrail-Filistin barış sürecine katkılarından dolayı Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak, Arafat’ın geçmişteki terörist faaliyetleri ve İsrail-Filistin barış sürecindeki zorluklar nedeniyle ödül tartışmalı bulunmuştur. Ödül, her iki tarafın eylemleri nedeniyle eleştirilmiştir.
3. Barack Obama (2009): Barack Obama, ABD Başkanı olarak uluslararası diplomasi ve işbirliğini güçlendirme çabaları nedeniyle Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak, birçok kişi Obama’nın henüz görevinin başında olduğunu ve somut barış başarıları elde etmediğini belirterek ödülü erken ve haksız bulmuştur.
4. Bob Dylan (2016): Bob Dylan, şarkı sözlerinin edebi katkıları nedeniyle Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak, bazı edebiyat çevreleri bir müzisyenin edebiyat ödülü almasını tartışmalı bulmuştur. Eleştirmenler, ödülün geleneksel edebi çalışmalara verilmesi gerektiğini savunmuşlardır.
5. Elfriede Jelinek (2004): Avusturyalı yazar Elfriede Jelinek, eserlerindeki karanlık ve tartışmalı temalar nedeniyle Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülmüştür. Bazı eleştirmenler, Jelinek’in yazı tarzını rahatsız edici ve aşırı bulmuş, ödülün uygun olmadığını düşünmüşlerdir.
6. James Watson ve Francis Crick (1962): DNA’nın çift sarmal yapısını keşfeden Watson ve Crick, Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak, ödüllerinde Rosalind Franklin’in katkılarının yeterince tanınmaması eleştirilmiştir. Franklin’in X-ışını kristalografisi çalışmaları, DNA yapısının keşfinde kritik bir rol oynamıştı, ancak Franklin Nobel Ödülü almadı çünkü 1958’de vefat etti ve Nobel Ödülleri ölüm sonrası verilmez.
Nobel Ödülleri zaman zaman ödül verilecek kişilerin seçiminde siyasi veya ideolojik etkilerin olup olmadığı konusunda eleştirilmiştir. Ayrıca, bazı ödüller, ödüllerin bilimsel veya edebi katkılar yerine popüler veya güncel politik gelişmelere dayandığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Bu örnekler, Nobel Ödülleri’nin bazen tartışmalara ve eleştirilere neden olabileceğini ve ödüllerin her zaman oybirliği ile kabul edilmediğini göstermektedir.
Nobel Ödülü’nü Reddedenler
Nobel Ödülü’nü reddeden veya almak zorunda kalan birkaç kişi olmuştur. Bu durumlar genellikle politik baskılar veya kişisel nedenlerle ortaya çıkmıştır. İşte Nobel Ödülü’nü reddeden veya ödülü alamayan bazı önemli örnekler:
1. Jean-Paul Sartre (1964): Jean-Paul Sartre, ödülü reddetmiştir çünkü prensip olarak tüm resmi onurları ve ödülleri reddettiğini belirtmiştir. Kendisinin her türlü ödülü kabul etmeyi yazarlık kariyerine zarar verecek bir formalite olarak gördüğünü ifade etmiştir.
2. Lê Đức Thọ (1973): Vietnam Savaşı’nın sona erdirilmesi için yapılan Paris Barış Anlaşmaları’nın müzakere edilmesindeki rolü nedeniyle Henry Kissinger ile birlikte Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak Lê Đức Thọ, Vietnam’daki durumun hâlâ barış içinde olmadığını belirterek ödülü reddetmiştir.
3. Boris Pasternak (1958): “Doktor Jivago” adlı romanı nedeniyle Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülmüştür. Ancak Sovyetler Birliği’ndeki siyasi baskılar nedeniyle ödülü kabul etmek zorunda kalmış ve ardından ödülü reddetmek zorunda bırakılmıştır. Pasternak, Sovyet yetkililerin baskısı altında ödülü reddettiğini belirtmiştir.
4. Adolf Hitler’in Baskısıyla Nobel Ödülü’nü Reddetmek Zorunda Kalanlar:
- Richard Kuhn (1938 Nobel Kimya Ödülü)
- Adolf Butenandt (1939 Nobel Kimya Ödülü)
- Gerhard Domagk (1939 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü)
Birden Fazla Nobel Ödülü Alan Kişiler ve Kuruluşlar
Bazı kişiler Nobel Ödülü’nü birden fazla kez kazanmışlardır. Bu nadir bir durumdur, ancak tarihte birkaç kişi ve kuruluş birden fazla Nobel Ödülü ile onurlandırılmıştır.
1. Marie Curie:
- 1903 Nobel Fizik Ödülü: Pierre Curie ve Henri Becquerel ile birlikte radyoaktivite üzerine yaptıkları ortak çalışma için.
- 1911 Nobel Kimya Ödülü: Radyum ve polonyum elementlerini keşfi için.
2. Linus Pauling:
- 1954 Nobel Kimya Ödülü: Kimyasal bağların doğası üzerine yaptığı araştırmalar için.
- 1962 Nobel Barış Ödülü: Nükleer silahların yayılmasına karşı yürüttüğü kampanya için.
3. John Bardeen:
- 1956 Nobel Fizik Ödülü: William Shockley ve Walter Brattain ile birlikte transistör etkisini keşfi için.
- 1972 Nobel Fizik Ödülü: Leon Cooper ve Robert Schrieffer ile birlikte süperiletkenlik teorisini geliştirdiği için.
4. Frederick Sanger:
- 1958 Nobel Kimya Ödülü: Proteinlerin yapısı, özellikle insülinin yapısı üzerine yaptığı çalışmaları için.
- 1980 Nobel Kimya Ödülü: DNA dizilimi üzerine yaptığı çalışmalar için, Paul Berg ve Walter Gilbert ile paylaştı.
5. Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC):
- 1917 Nobel Barış Ödülü: Birinci Dünya Savaşı sırasında savaş kurbanlarına yardım çalışmaları için.
- 1944 Nobel Barış Ödülü: İkinci Dünya Savaşı sırasında savaş kurbanlarına yardım çalışmaları için.
- 1963 Nobel Barış Ödülü: Kuruluşunun 100. yılı onuruna, dünya çapında yürüttüğü insani yardım çalışmaları için.
6. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR):
- 1954 Nobel Barış Ödülü: Mültecilere yardım çalışmaları için.
- 1981 Nobel Barış Ödülü: Mültecilere yönelik sürekli yardımları için.
