Yaz saati uygulaması (daylight saving time – DST) veya saatlerin ileri ve geri alınması, enerji tasarrufu amacıyla gün ışığından daha fazla faydalanmak için geliştirilmiş bir uygulamadır. Bu uygulamanın tarihçesi şu şekildedir:
İlk Fikirler ve Başlangıç
- 1784: Yaz saati uygulamasının ilk fikri, Amerikalı diplomat ve bilim insanı Benjamin Franklin tarafından ortaya atılmıştır. Franklin, Paris’te kaldığı sırada yazdığı bir makalede gün ışığından daha fazla yararlanılması gerektiğini ve bunun mum tasarrufu sağlayacağını belirtmiştir. Ancak bu fikir o dönemde bir öneri olarak kalmış ve ciddi şekilde uygulanmamıştır.
- 1907: Modern anlamda yaz saati uygulaması fikrini ilk öneren kişi, İngiliz inşaat mühendisi William Willett olmuştur. Willett, 1907’de “The Waste of Daylight” (Gün Işığının İsrafı) adlı bir broşür yayımlayarak, saatlerin ileri alınması durumunda insanların daha fazla gün ışığından faydalanabileceğini savunmuştur. Ancak bu öneri parlamentoda yeterli destek bulamamıştır.
İlk Uygulamalar
- 1916: Yaz saati uygulamasının resmi olarak ilk defa kullanıldığı yıl 1916’dır. Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, I. Dünya Savaşı sırasında kömür tasarrufu sağlamak amacıyla saatleri ileri alarak bu uygulamayı başlatmıştır. Aynı yıl, Britanya ve diğer Avrupa ülkeleri de bu uygulamayı benimsemiştir.
- 1918: ABD, I. Dünya Savaşı sırasında 1918’de benzer bir uygulamaya geçmiş, ancak savaş bittikten sonra uygulamayı iptal etmiştir. ABD’de yaz saati uygulaması, II. Dünya Savaşı sırasında tekrar gündeme gelmiş ve 1942-1945 yılları arasında sürekli olarak kullanılmıştır.
II. Dünya Savaşı ve Sonrası
- II. Dünya Savaşı (1939-1945): Savaş boyunca birçok ülke enerji tasarrufu sağlamak için yaz saati uygulamasını kullanmıştır. Bu dönemde gün ışığından daha fazla yararlanmak, elektrik ve yakıt tasarrufu sağlamaya yönelik önemli bir yöntem olarak görülmüştür.
- 1970’ler Petrol Krizi: 1973’te yaşanan petrol krizi, enerji tasarrufu amacıyla yaz saati uygulamasının yeniden popülerleşmesine yol açmıştır. Bu dönemde birçok ülke, özellikle enerji tüketimini azaltmak ve elektrik tasarrufu sağlamak için yaz saati uygulamasını kalıcı hale getirmiştir.
Günümüzde Yaz Saati Uygulaması
- AB ve ABD: Avrupa Birliği ülkeleri 1980’lerden bu yana yaz saati uygulamasını standart olarak kullanmaktadır. ABD ise 1966 yılında “Uniform Time Act” adlı yasa ile yaz saati uygulamasını ülke genelinde standart hale getirmiştir. 2007 yılında ise yaz saati uygulamasının süresi genişletilmiştir.
- Uygulamayı Terk Eden Ülkeler: Bazı ülkeler, yaz saati uygulamasını enerji tasarrufundan çok bir karmaşa yarattığı gerekçesiyle terk etmişlerdir. Örneğin, Rusya 2011 yılında yaz ve kış saati uygulamalarını kalıcı olarak kaldırmıştır. Benzer şekilde, bazı Asya ve Afrika ülkeleri de bu uygulamayı kullanmamaktadır.
Türkiye’de Yaz Saati Uygulaması
- Türkiye: Türkiye’de yaz saati uygulaması, 1970’li yıllarda petrol krizinin etkisiyle başlatılmış ve yıllarca belirli tarihlerde saatlerin ileri ve geri alınması şeklinde uygulanmıştır. Ancak 2016 yılında Türkiye, kış saati uygulamasını terk ederek yıl boyunca “yaz saati”nde kalmaya karar vermiştir. Bu kararla birlikte saatlerin ileri veya geri alınması sona ermiştir ve Türkiye, sürekli olarak GMT+3 zaman diliminde kalmaktadır.
Yaz saati uygulaması tarih boyunca çeşitli amaçlarla kullanılsa da, enerji tasarrufu ve yaşam kalitesini iyileştirme gerekçesiyle birçok ülkede benimsenmiş, bazı ülkelerde ise karmaşıklık yaratması ve faydasız olması gerekçesiyle terk edilmiştir.
Enerji Tasarrufu İddiaları
Yaz saati uygulaması (DST), gün ışığından daha fazla yararlanmayı amaçlar ve teorik olarak insanların akşamları daha az elektrik kullanmasını sağlamayı hedefler. Bu uygulamanın enerji tasarrufu sağladığına dair ilk gerekçeler, özellikle aydınlatma maliyetlerinin düşürülmesi üzerine kurulmuştur. Ancak modern enerji kullanım alışkanlıkları değiştiği için bu gerekçeler artık aynı şekilde geçerli olmayabilir.
Güncel Araştırmalar ve Bulgular
Son yıllarda yapılan araştırmalar, yaz saati uygulamasının enerji tasarrufu üzerindeki etkisinin sınırlı ve duruma bağlı olduğunu ortaya koymuştur:
- Aydınlatma Üzerindeki Etki: Geleneksel olarak, yaz saati uygulamasının akşamları daha fazla gün ışığı sunarak aydınlatma masraflarını azalttığı savunulmuştur. Ancak günümüzde enerji tüketiminin büyük bir kısmı aydınlatmadan ziyade ısıtma, soğutma ve elektronik cihazlardan kaynaklanmaktadır. LED ve enerji tasarruflu ampuller de aydınlatma masraflarını büyük ölçüde azalttığından, yaz saati uygulamasının bu konudaki etkisi artık daha sınırlıdır.
- Isıtma ve Soğutma Sistemleri: Bazı çalışmalara göre, yaz saati uygulaması enerji tüketimini azaltmak yerine artırabilir. Özellikle sıcak bölgelerde, gün ışığından daha fazla faydalanılması, insanların klimayı daha uzun süre çalıştırmasına neden olabilir. Soğuk bölgelerde ise, sabah saatlerinin karanlık kalması daha fazla ısıtma ihtiyacına yol açabilir. Bu da enerji tüketiminde artışa neden olabilir.
- Farklı Bölgelerdeki Sonuçlar:
- ABD: Indiana eyaletinde yapılan bir araştırmada, yaz saati uygulamasının enerji tasarrufu sağlamadığı, aksine elektrik tüketimini %1 oranında artırdığı görülmüştür. Bunun temel nedeni, daha fazla soğutma ve ısıtma ihtiyacıdır.
- Avrupa: Avrupa genelinde yapılan bir çalışmada, yaz saati uygulamasının enerji tüketiminde sınırlı bir tasarruf sağladığı, ancak bu tasarrufun %0,5’in altında kaldığı belirlenmiştir. Bu oranın oldukça düşük olması, uygulamanın faydalarını sorgulamaya yol açmıştır.
Diğer Etkiler
Enerji tasarrufu dışında, yaz saati uygulamasının bazı olumlu ve olumsuz yan etkileri de vardır:
- Sağlık Üzerindeki Etkiler: Saat değişimi, uyku düzeninde bozulmalara ve biyolojik saatle ilgili sorunlara yol açabilir. Bu durum özellikle bazı insanlarda stres seviyesini ve kalp rahatsızlıkları riskini artırabilir.
- Gün Işığından Faydalanma: Gün ışığını artırarak insanların akşam saatlerinde daha fazla dış mekân aktivitesinde bulunmasına olanak tanıyabilir. Bu da fiziksel aktiviteyi ve dış ortamda geçirilen zamanı artırabilir.
Günümüzdeki Eğilimler
Bazı ülkeler ve bölgeler, yaz saati uygulamasının karmaşıklığı ve enerji tasarrufu üzerindeki etkilerinin sınırlı olması nedeniyle bu uygulamayı terk etmeye başlamıştır. Örneğin, Avrupa Birliği, 2019 yılında yaz saati uygulamasının kaldırılması yönünde bir karar almış, ancak üye ülkelerin kararı uygulamaya koyma süreci devam etmektedir. Rusya ve Türkiye gibi bazı ülkeler de yıl boyunca tek bir saat diliminde kalmayı tercih ederek saat değişikliklerini kaldırmışlardır.
Yaz saatini uygulamayan ülkeler listesi
Yaz saati uygulamasını (DST) uygulamayan ülkeler, coğrafi konumları, iklim koşulları ve enerji kullanım alışkanlıklarına bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Özellikle ekvator çevresinde yer alan ülkelerde gün ışığı süresi yıl boyunca çok fazla değişmediği için yaz saati uygulamasına ihtiyaç duyulmaz. Bununla birlikte bazı ülkeler, tarihsel ve sosyal nedenlerle bu uygulamayı terk etmiştir.
Aşağıda yaz saati uygulamasını kullanmayan ülkelerin bazıları ve bölgeleri verilmiştir:
1. Afrika
Afrika kıtasında yaz saati uygulaması yaygın olarak kullanılmaz çünkü ekvatora yakın olan ülkelerde gün uzunluğu yıl boyunca sabit kalır. Bu ülkelerden bazıları:
- Güney Afrika
- Kenya
- Nijerya
- Gana
- Mısır (2015’ten itibaren yaz saati uygulaması kaldırılmıştır)
2. Asya
Asya kıtasında da birçok ülke yaz saati uygulamasını kullanmaz:
- Çin (1991 yılında yaz saati uygulaması sonlandırıldı)
- Hindistan (Yaz saati uygulaması hiç kullanılmadı)
- Japonya (II. Dünya Savaşı sonrası kısa bir süre kullanıldı, ancak daha sonra kaldırıldı)
- Güney Kore (1988’e kadar yaz saati uygulandı, ancak sonra terk edildi)
- Rusya (2011’den itibaren sürekli yaz saati dilimine geçildi)
- Suudi Arabistan ve Katar gibi Körfez ülkeleri
3. Ortadoğu
- Birleşik Arap Emirlikleri
- İran (2006’dan itibaren yaz saati uygulaması kaldırıldı)
4. Avrupa
- Rusya (2011’de yaz saati uygulaması kaldırıldı ve sürekli yaz saatinde kalınmasına karar verildi)
- Beyaz Rusya (Belarus)
5. Kuzey Amerika
- Hawaii (ABD’ye bağlı bir eyalet olarak yaz saati uygulamaz)
- Arizona (ABD’nin bir başka eyaleti olarak yaz saati uygulaması kullanmaz, ancak Navajo Ulusal Rezervi bu uygulamayı yapmaktadır)
6. Güney Amerika
- Arjantin (Bir dönem yaz saati uygulandı ancak 2009 yılında kaldırıldı)
- Peru
- Kolombiya
7. Okyanusya
- Endonezya (Yaz saati uygulaması hiç kullanılmadı)
- Singapur (Yaz saati uygulaması kullanmaz)
8. Türkiye
- Türkiye, 2016 yılında yaz ve kış saati uygulamasını kaldırarak sürekli olarak yaz saatinde kalmaya karar vermiştir. Bu nedenle yıl boyunca GMT+3 saat dilimi kullanılmaktadır.
Genel Eğilimler
- Ekvator Çevresi Ülkeleri: Bu bölgelerde gün uzunluğu yıl boyunca fazla değişmediği için yaz saati uygulaması genellikle kullanılmaz. Bu durum, Afrika, Güneydoğu Asya ve Güney Amerika’nın ekvatoral bölgeleri için geçerlidir.
- Tropikal ve Subtropikal Bölgeler: Yine benzer şekilde, gün uzunluğundaki değişimin düşük olması bu bölgelerde de yaz saati uygulamasına ihtiyaç duyulmasını engellemiştir.
Yaz saati uygulamasını terk eden veya hiç kullanmayan ülkeler, uygulamanın enerji tasarrufu sağlama konusundaki etkisinin sınırlı olması veya karmaşıklık yaratması gibi nedenlerden dolayı bu kararı vermişlerdir. Son yıllarda Avrupa’da da bu uygulamanın kaldırılmasına yönelik tartışmalar artmıştır ve bazı ülkeler saat değişikliklerinin kaldırılması için adımlar atmaktadır.